Xocalı soyqırımı təkcə bir xalqın deyil, bütün insanlığın faciəsi kimi tarixə düşüb. Bu qanlı hadisə təkcə bir dövlətin ərazi bütövlüyünə deyil, eyni zamanda, beynəlxalq hüququn fundamental prinsiplərinə, humanitar dəyərlərə və insanlığa qarşı törədilən ağır cinayət nümunəsidir.
Bu soyqırımı bölgədə uzun illər davam edən gərginliyin kulminasiya nöqtəsi oldu. Xocalı strateji cəhətdən mühüm ərazi kimi Qarabağda yerləşir və bölgənin hava nəqliyyatını təmin edən yeganə aeroport bu şəhərdə idi. Məhz bu strateji mövqe Ermənistan silahlı qüvvələrinin Xocalıya xüsusi diqqət yetirməsinə səbəb oldu.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni hərbi birləşmələrinin hücumu nəticəsində Xocalı sakinləri şəhəri tərk etməyə məcbur oldular. Mülki əhali - qadınlar, uşaqlar, qocalar və yaralılar dondurucu soyuqda dağ yolları ilə təhlükəsiz ərazilərə keçməyə çalışarkən pusquya salınaraq atəşə tutuldu. Hadisələr zamanı beynəlxalq humanitar hüquq normaları, xüsusilə Cenevrə Konvensiyalarının mülki şəxslərin müdafiəsi ilə bağlı müddəaları kobud şəkildə pozuldu.
Xocalıda baş verənlər yalnız müharibə cinayəti deyil, həm də soyqırımı kimi dəyərləndirilir. Rəsmi məlumatlara görə, 613 nəfər qətlə yetirilib, onlardan 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca olub. 8 ailə tamamilə məhv edilib, 1275 nəfər girov götürülüb, onlardan çoxu amansız işgəncələrə məruz qalıb. 487 nəfər yaralanıb, 76-sı uşaqdır. 150 nəfərin taleyi hələ də məlum deyil. Əsir götürülənlərin bir çoxu qeyri-insani işgəncələrə məruz qalmış, girov saxlanılan qadın və uşaqlara qarşı kobud davranışlar sərgilənib.
Bu faciə yalnız insan itkisi ilə deyil, həm də mədəni irsin məhv edilməsi ilə yadda qalıb. İşğal nəticəsində 105 sosial obyekt, 3200 yaşayış evi, 14 məktəb, 21 klub, 29 kitabxana, 1 tarix-diyarşünaslıq muzeyi yerlə-yeksan edilib. XIV-XV əsrlərə aid türbələr, qədim qəbiristanlıqlar, dini abidələr dağıdılıb, bir çox məzarlar təhqir edilib. Bu, təkcə insanlığa deyil, mədəni irsə qarşı törədilmiş açıq cinayətdir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1948-ci il “Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və ona görə cəzalar haqqında” Konvensiyası Xocalı faciəsini milli, etnik, irqi və ya dini bir qrupun tamamilə və ya qismən məhv edilməsi məqsədilə həyata keçirilən hərəkətlər kimi müəyyən edir. Xocalıda baş verənlər bu konvensiyanın müddəalarına uyğun olaraq soyqırımı cinayəti hesab edilir.
Xocalı soyqırımının dünyaya tanıdılması istiqamətində atılan addımlar nəticəsində bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və ölkələr bu hadisəni qınayıb. Bosniya və Herseqovina, Meksika, Pakistan, Çexiya, Kolumbiya, İordaniya, Sudan, İndoneziya, Əfqanıstan və digər ölkələrin qanunverici orqanları, həmçinin ABŞ-ın 20-dən çox ştatı tərəfindən müvafiq parlament qətnamələri qəbul edilib. Bundan əlavə, beynəlxalq insan hüquqları təşkilatları və mətbuat orqanları da hadisəyə münasibətdə mövqe sərgiləyərək Xocalı hadisəsini müharibə cinayəti adlandırıb.
2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə başlanan “Xocalıya Ədalət” kampaniyası faciənin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmasında mühüm rol oynayır. Bu təşəbbüs çərçivəsində 115-dən çox təşkilat və milyonlarla insan kampaniyaya qoşulub. “Justice for Khojaly” adlı informasiya portalı vasitəsilə dünyaya faciənin real mənzərəsi təqdim olunur.
2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan qələbə nəticəsində bölgədə sülh və ədalət bərpa edildi. 2023-cü il sentyabrın 19-20-də keçirilən lokal xarakterli antiterror tədbirləri zamanı Xocalı tam azad olunaraq separatizmin kökü kəsildi. Həmin ilin oktyabrın 15-də Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyev Xocalıda üçrəngli bayrağımızı ucaldaraq bütün ərazilərimiz üzərində suverenliyin təmin olunduğunu bəyan etdi.
Hər il fevralın 26-da Bakıda yerləşən “Ana harayı” abidəsi önünə minlərlə insan axışaraq Xocalı qurbanlarının xatirəsinə ehtiramını bildirir. 2022-ci ildə bu faciənin 30-cu ildönümü münasibətilə keçirilən ümumxalq yürüşündə Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva, həmçinin dövlət rəsmiləri, ictimaiyyət nümayəndələri və xarici diplomatlar iştirak ediblər. Bu tədbirlər Xocalı faciəsinin unudulmaması və gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Xocalı soyqırımı təkcə bir xalqın ağrısı deyil, bəşəriyyətin vicdanında silinməz bir yaradır. Bu faciə bir daha sübut edir ki, sülh və insan hüquqları kimi dəyərlərin qorunması üçün beynəlxalq birliyin birlikdə mübarizəsi zəruridir. Xocalı şəhidlərinin xatirəsi əbədi yaşayacaq. Onların fədakarlıqları, çəkdikləri əzablar gələcək nəsillərin yaddaşında daim qalacaq və bəşəriyyət üçün bir ibrət dərsi olacaqdır.
Meydanəli Yolçiyev,
YAP Daşkəsən rayon təşkilatının sədri
